- 20 Aprel 2024
İvan Andrianov: “İrəvan sülh sazişini imzalamaqdan imtina etməklə, evdə nizamı birtəhər bərpa etmək üçün müəyyən vaxt qazanmağa çalışır”
Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin - İlham Əliyev, Vladimir Putin, Nikol Paşinyanın üçtərəfli görüşü noyabrın ilk ongünlüyündə Moskvada keçirilə bilər. Danışıqların yekunlarına görə üçtərəfli bəyanat imzalanacağı gözlənilir. Ermənistanın sülh sazişi imzalayacağı da bu sıradadır. Bu ərəfədə Ermənistanın dostu olan İran “Fars Körfəzi-Qara Dəniz” Nəqliyyat Dəhlizini işə salmağa cəıhdlər göstərir. Məqsəd bu layihə vasitəsilə Avropaya çıxış əldə etmək və ixracda Türkiyədən asılılığı azaltmaq, eyni zamanda “Zəngəzur dəhlizi”nin yolunu kəsməkdir. O qədər də təhlükəli olmayan siyasi oyunlar gedir. ABŞ İranı nüvə silahı əldə etmək istəyinə, Rusiyanı isə insan haqlarını qorumaması məsələsinə görə sanksiyalara məruz qoyub. Ermənistan Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamaqdan imtina edir. Gürcüstan hakimiyyəti Rusiyadan asılı olsa da, İranın layihəsinə bir maneədir, Kreml də siyasi burulğandadır və s.
“Xalq Cəbhəsi” Geopolitik Proqnozlar Mərkəzinin analitiki, politoloq İvan Andrianovla bu mövzularla bağlı müsahibə edib.
- Ermənistanın Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamaqdan imtina etməsi bölgənin siyasi palitrasına nə vəd edir?
- Strateji olaraq heç nə və taktikada - bir az vaxt almaq arzusu. Azərbaycan 90-cı illərin revanşını götürüb, Ermənistan sarsıdıcı bir məğlubiyyətə uğramasından sonra sülh müqaviləsi imzalamaqdan imtina edir. Buna görə də tərəflərin mövqeləri çox məntiqli görünür: qalib tərəf müvəffəqiyyətini möhkəmlətməyə tələsir və danışıqlar zamanı əlavə bonuslar əldə etməyə çalışır. Məğlub olan tərəf, düzünü desək, nokaut zərbəsindən sonra hələ də özünə gəlməyib: daxili siyasi böhran mahiyyət etibarilə davam edir, iqtisadiyyatda problem var, Qarabağdan gələnlər və s... Bundan başqa Gürcüstanda siyasi vəziyyətin ağırlaşması, İran ordusunun Azərbaycanla həmsərhəd bölgələrdə Türkiyə-Pakistan-Azərbaycan təlimlərinə cavab tədbiri olan manevrlər, bütün bunlar birbaşa Ermənistana təsir edir. Belə bir şəraitdə, Ermənistan rəhbərliyi üçün qalib gələn ölkə ilə danışıqlar aparmaq, necə deyərlər, ölüm kimidir. Buna görə də İrəvan, bölgədə sülhün bərqərar olması üçün hazırlanmış strateji bir sənədi imzalamaqdan imtina etməklə, evdə nizamı birtəhər bərpa etmək üçün müəyyən vaxt qazanmağa çalışır.
- İran Zəngəzur dəhlizinə alternativ olaraq "Fars körfəzi - Qara dəniz" layihəsini həyata keçirmək istəyir. Bu istəyin əsas səbəbləri nə ola bilər?
- "Fars körfəzi - Qara dəniz" layihəsinə əsasən Moskva ilə Tiflis arasında dəmir yolu əlaqəsi qura bilməməsi səbəbindən dayanan "Şimal -Cənub" layihəsinə alternativ olaraq baxmaq lazımdır. Eyni zamanda, marşrutun alternativ versiyası Gürcüstandan Azərbaycan üzərindən əsasən Bakı ilə Ankara arasındakı yaxınlaşma səbəbiylə tranzit keçməsini nəzərdə tuturdu, lakin bu planların da gerçəkləşməsi nəzərdə tutulmamışdı. Nəticədə, İran qiymətli vaxt itirməmək qərarına gəldi, Rusiya və Azərbaycanın iştirakı olmadan nəqliyyat arteriyasının yeni bir versiyasını əlavə etdi. Mallar Gürcüstan limanlarından Avropaya dəniz yolu ilə gedəcək. Bundan əlavə, Tehran Ankaranın bir çox layihələri kimi, ölkəni təkcə karbohidrogenlərin deyil, həm də malların daşınması üçün hazırlanan Türk Orta Dəhlizi marşrutuna alternativ etmək istəyir. Bu kontekstdə, çox olmasa da, əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan İran, həm planlaşdırılan quruya, həm də birləşdirilmiş marşrutlara və Süveyş kanalına alternativ təkliflər verməyə çalışır. 2021-ci ilin martında yeni nəqliyyat arteriyalarının axtarılması və yaradılması ehtiyacını daha da aktuallaşdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, məqam olduqca yaxşı seçilmişdir. Tehran “Fars Körfəzi - Qara dəniz” dəhlizinin yaxın vaxtlarda işə salınacağını elan edərkən, “Zəngəzur dəhlizi” Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə arasında əlaqələrin yaxşılaşdırılması zərurəti səbəbindən dayanmaqda davam edir. İrəvan yaxşı bilir ki, alternativ İran marşrutu onların ərazisindən keçmək üzrədir və “Zəngəzur dəhlizi” ilə bağlı təcili heç nəyə ehtiyac görmür, əvvəlcə noyabr müqavilələrinin bütün bəndlərinin, o cümlədən məhbusların geri qaytarılmasını tələb edir. Bakı əlbəttə ki, indiki ərazilərində yerləşən erməni birləşmələrindən bəhs edərək bu cür bəyanatlara qarşı çıxır. Ancaq "Fars körfəzi - Qara dəniz" də mükəmməl deyil. Marşrut, Ermənistanla yanaşı, Gürcüstan ərazisindən keçməli və sonra dəniz yolu ilə Bolqarıstan və Yunanıstan limanlarına uzanmalıdır. Üstəlik, yuxarıda adı çəkilən bütün ölkələr tam və ya qismən ABŞ -ın təsiri altındadır. Tehranla Vaşinqton arasında "nüvə razılaşması" ilə bağlı yeni danışıqlar uğursuz olarsa, İran son dərəcə həssas vəziyyətdə olacaq. Bakı ilə İrəvan arasında qarşıdurmanın yeni mərhələsi və ya Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyi də İran layihəsinin həyata keçirilməsi üçün ciddi risklər yaradır. Maraqlıdır ki, həm "Fars Körfəzi - Qara Dəniz", həm də Türkiyənin "Orta Dəhliz"i böyük ölçüdə Çinin sərmayələri sayəsində mümkün olmuşdur. Beləliklə, kimsə tam olaraq lehinə qalsa, bu “Səma İmperiyası” olacaq. Ümumiyyətlə, bölgədəki yeni nəqliyyat axını sistemindən bəhs edirik və bu yarışda qalib gəlməyin həm siyasi, həm də iqtisadi perspektivləri nəzərə alınmaqla, bütün ölkələr yeni nəqliyyat dəhlizini ilk olaraq tətbiq edərək maksimum fayda əldə etməyə çalışırlar.
- Söhbət İrandan düşmüşkən, onun nüvə silahı əldə etmək istəyi hansı təhlükələri göstərir? Bunun qarşısını almaq üçün hansı vasitələrdən istifadə edilməlidir?
- Ümumiyyətlə, Tehranın nüvə silahı əldə etmək istəyi bir çox ölkələrin söyləmək istədiyi kimi qlobal təhlükəsizlik təhdidi deyil. Axı, yüksək ehtimalla İsrail uzun müddətdir buna sahibdir, lakin qlobal sarsıntılar olmayıb. İranda nüvə silahı ilk növbədə öz təhlükəsizliyinin təminatı hesab olunur. Heç kim bundan istifadə etməyəcək. Dünyada bu cür silahlardan yalnız bir ölkə - ABŞ 1945 -ci ildə Yaponiyanın Xirosima və Naqasaki şəhərlərinə qarşı istifadə edib və hətta bu, əslində yeni bir silahın sınağı idi. Və buna baxmayaraq, nəticələr, görünür, onilliklər ərzində dünya liderlərinin qaynar başlarını soyudub. İran bir vaxtlar çiçəklənən Liviyanın və Qərbin təzyiqi altında nüvə silahı istehsalından imtina edən lideri Müəmmər Qəddafinin taleyini yaxşı bilir. Və bu ölkəyə nə oldu və Qəddafinin taleyi necə oldu? Görünür, iranlılar dünyanın ən kasıb ölkələrindən birinin - bir kabusda xəyal etməyəcəyi sanksiyalara məruz qalan Şimali Koreyanın təcrübəsinə daha yaxındırlar, amma hətta amerikalılar da buna toxunmaqdan qorxurlar. Buna görə də Tehran nüvə silahının dövlətçiliyini qorumağa kömək edəcəyinə inanır. Ancaq Tehranın nüvə silahı olsa belə, ondan istifadə etməyəcəyi aydındır, əks halda, belə bir ölkənin olmayacağı ilə bağlı dünya hər şeyi edəcək. Yaxın Şərqdə əsas dövlət rolunu oynamaq üçün İslam Respublikası şübhəsiz ki, səylərini davam etdirəcək və ABŞ-ın ehtimal olunan hücumu da daxil olmaqla özünü daha təhlükəsiz hiss edəcək. Axı, Tehranın Şimali Amerikaya nüvə başlıqları çatdırmaq üçün hələ bir vasitəsi yoxdur. Məsələn, Qətərdəki Əl-Adid Hərbi Hava Qüvvələri bazasında, Bəhreyndəki 5-ci Donanmada, Küveytdəki Əl-Salemdə yerləşən Amerika hərbi obyektlərinə, onlar olduqca bacarıqlıdırlar. Eyni zamanda, heç kim nüvə buludunun harada uçacağını, küləyin əsəcəyi yeri təxmin edə bilməyəcək. Başqa bir qitəyə raket atsanız, bu o qədər də böyük problem olmayacaq, ancaq qonşu ölkələrin ərazisindədirsə, ziyan İranın özü üçün ölümcül ola bilər. Və bunu çox yaxşı başa düşürlər. İranın nüvə silahı əldə edəcəyi təqdirdə ən çox ehtimal olunan əsas risklərdən biri də digər ölkələrin bu nümunəni təqib etməsidir. Hər şeydən əvvəl Türkiyə bu cür silahlara sahib olmağın niyə qadağan olunduğunu anlamadığını dəfələrlə bəyan edib. Amma türklərin əsas regional rəqibi Tehran "nüvə klubu" na girərsə, o zaman Ankaranın ora girməsi yalnız bir zaman məsələsi kimi görünür. İranın dinc atom proqramı ilə əlaqədar olaraq qeyd etmək istərdim ki, bunun heç bir təhlükəsi yoxdur, çünki nüvə stansiyaları və reaktorları rus mütəxəssisləri tərəfindən tikilmiş və son dərəcə etibarlıdır. Eyni zamanda, Tehranın ilk növbədə öz enerji təhlükəsizliyi və ölkənin elektrik kəsilməsi kimi xroniki bir fenomenin aradan qaldırılması üçün onlara ehtiyacı olduğunu başa düşmək vacibdir. Düşünürəm ki, İslam Respublikasının hakimiyyəti bu istəkdə qəti şəkildə günahlandırılmamalıdır. ABŞ-ın və ya İsrailin nüvə infrastrukturu obyektlərinə hücum etmə ehtimalı aşağı olsa da təhlükəsizliyi və yeri nəzərə alınmaqla, bu yüksək texnologiyaya malik ölkələrin silahlı qüvvələri üçün belə asan iş deyil. Şübhəsiz ki, dövlətin nüvə silahı əldə edəcəyi təqdirdə İranın xarici siyasətdəki fəallığı kəskin şəkildə artacaq, ancaq respublikanın gücünü saxlamaq və sabitliyi qorumaq ehtiyacından narahat olduğunu da gözdən qaçırmaq olmaz.
- ABŞ bu məsələdə İrana sanklsiyalar tətbiq edib. Bəs Vaşinqtonun Rusiyaya qarşı sanksiyalarının məqsədi və maraqları nədir?
- Bildiyiniz kimi, ABŞ sanksiyaları ilk növbədə Rusiyadan olan bir sıra məmur və şirkətlərə, eləcə də bütövlükdə iqtisadiyyata qarşı yönəlib. Artıq dünyada yeni bir beynəlxalq münasibətlər sistemi formalaşmağa başladı. BMT və digər bir sıra təşkilatlar adi qaydaları tərk etməklə ya təsirsiz oldu, ya siyasiləşdirildi. Daha doğrusu, fəaliyyətləri artıq qaydasız mübarizə kimi səslənir. Xatırladım ki, əvvəlcə ümumilikdə sanksiyalar yalnız BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən tətbiq oluna bilərdi, amma bu gün praktikada bu alət çoxlu dövlətlər tərəfindən millətlərarası qurumlara heç bir əhəmiyyət vermədən istifadə olunur. Vaşinqton ilk növbədə öz təsirini, dolları dünya valyutası kimi qorumaqla maraqlanır. Dünya iqtisadiyyatında dollara yeni bir ekvivalent tətbiq etmək çətin bir iş olsa da ikinccyə müvəffəq olublar, amma amerikalıların özlərinin hərəkətləri üzündən birincidə problemlər var. Əfqanıstandan qoşunların çıxarılması bunun bariz nümunəsidir. Bildiyiniz kimi, müqəddəs bir yer heç vaxt boş qalmır, Birləşmiş Ştatlar bir bölgəni və ya ölkəni tərk edəndə və hətta mövqeyini bir az itirən kimi həm Rusiya, həm də Çin dərhal ora girməyə çalışır. Başqa bir nümunə - “Şimal axını-2” yalnız iqtisadi layihədir: Rusiya qaz verir, Avropa pul ödəyir. Lakin keçmiş prezident Tramp da ABŞ-ın AB ölkələrinə maye qaz satması barədə qərar verdi. Bundan sonra sanksiyalar, qadağalar, məhdudiyyətlər və s. Aydındır ki, səbəb haqsız rəqabətdir. Nəticədə, Baydenin gəlişi ilə Vaşinqton Asiyaya mavi yanacaq satmağa başladı və “Şimal axını”nın gücü dərhal zəiflədi, hətta deyərdim ki, amerikalılar müəyyən dərəcədə Rusiya layihəsinə marağını itirdilər və daha çox problem yaşadılar. Və bunların hamısı necə sona çatdı - Avropa Birliyində enerji böhranı yarandı, rəsmi orqanlar vətəndaşların soyuq qışda evlərini şam və qazanla necə istiləşdirə biləcəkləri barədə video yayımladılar. Ümumiyyətlə, ABŞ-ın sanksiyaları haqqında bildiyiniz tək şey budur. ABŞ-ın maraqları üçün qəbul edilir, nəticələr artıq onların problemi deyil. Yeri gəlmişkən, Ankaranın Rusiyadan hava hücumundan müdafiə sistemləri almağa qərar verdiyinə görə Türkiyəyə qarşı da sanksiyalar tətbiq olunur. Xatırladım ki, Yunanıstan da S-300 alıb, amma o zaman ölkə üçün heç bir nəticə yox idi. Lakin Türkiyə, inkişafında üçüncü səviyyəli tərəfdaş olaraq iştirak etdiyi və 1 milyard dollardan çox sərmayə qoyduğu yeni F-35-lərdən məhrumdur. Eyni şey ümumiyyətlə Amerika Birləşmiş Ştatları ilə ortaqlığa aiddir, çoxları Amerika terminologiyasında bərabər tərəfdaşlığın olmadığını unudur. Böyük tərəfdaş və kiçik tərəfdaş var. Bütün ölkələr avtomatik olaraq Amerika sanksiyalarına düşür, bəziləri SDN (Xüsusi Təyin Edilmiş Vətəndaşlar və Bloklanmış Şəxslər), bəziləri SGK (Sektoriyal Sanksiyalar Kimliyi), bəziləri CAATSA (Amerikanın Düşmənlərinə Qarşı Mübarizə). Bu, ABŞ-ın sanksiya tətbiq edə biləcəyi qanunların tam siyahısı deyil. Buna görə də sualınızın cavabı belədir - müstəqil siyasət yürütmək və ABŞ-ın maraqlarına birbaşa təsir etmək istəyən bütün ölkələr çox güman ki, müxtəlif məhdudiyyətlərə düşəcəklər. Rusiya, Çin kimi, Vaşinqtonun planlarına zidd olan öz xarici və iqtisadi siyasətlərini həyata keçirməyə çalışan dövlətlərdir. Nəticədə, onlar çoxsaylı sanksiyalar siyahısındadırlar.
Cavid
