COP29 – Bakı öhdəlikləri dünyanı yaşıl sülhə qərq edəcək

COP beynəlxalq siyasətə necə təsir edir?
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində keçirilən son (BƏƏ) BMT-nin iqlim dəyişikliyi konfransı Paris Sazişinin məqsədlərinə çatmaq istiqamətində irəliləyişlərin qiymətləndirilməsinə yönəldildi. 
COP nədir?
COP "Tərəflərin Konfransı" mənasını verir, bu, Beynəlxalq Münasibətlərdə ümumi ifadədir - beynəlxalq müqavilə imzalandıqdan sonra yaradılan və bu müqavilənin necə həyata keçirilməsi ilə bağlı qərarlar qəbul etmək vəzifəsi daşıyan komitə deməkdir.
Kimyəvi silahlardan tutmuş səhralaşma ilə mübarizəyə qədər müxtəlif beynəlxalq müqavilələr üçün hər cür cop mövcuddur. Lakin COP termini konkret bir komitənin iclasları ilə əlaqələndirilir: İqlim Dəyişikliyi üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Çərçivə Konvensiyasının (UNFCCC) imzalanmasından sonra yaradılan komitənin adı kimi...
Ümumilikdə 154 ölkə 1992-ci ilin iyununda BMİDÇS-i imzalayaraq, insanların iqlimə zərərli təsirləri ilə mübarizə aparmaq barədə razılığa gəliblər. O vaxtdan bəri, buna tam olaraq necə nail olunmasını müzakirə etmək və hansı irəliləyişlərə nəzarət etmək üçün (demək olar ki,) hər il COP iclasları keçirilir. Hər bir COP adətən seriyadakı nömrəsinə görə adlandırılır.
Hər il fərqli bir ölkə həmin ilki toplantının təşkili və keçirilməsinə cavabdeh olan COP prezidenti olur. Adətən, bu o deməkdir ki, ev sahibi şəhər də hər il dəyişir. COP -da imzalanan hər hansı yeni sazişlər adətən ev sahibi şəhərin adını daşıyır, məsələn, 2015-ci il Paris Sazişi və ya 2021-ci il Qlazqo İqlim Paktı kimi...
COP-da kimlər iştirak edir?
Siyasətçilər, diplomatlar və milli hökumətlərin nümayəndələri COP-a dəvət olunan bəlkə də ən mühüm insanlardır, lakin onlardan başqa görün, daha kimlər bu konfrasnlarda olurlar. Bir çox başqa şəxslər də qəbul edilən nəticəyə təsir göstərməyə çalışırlar. Məsələn, bir çox qalıq yanacaq lobbiçiləri öz sənayelərini kömür, neft və qazla bağlı qərarları yerində saxlamaq üçün danışıqlara qoşulurlar. COP27-də  biz tapdıq  ki, yerli xalqlar üçün BMT-nin rəsmi dairərindən olan nümayəndələrdən iki dəfə çox qalıq yanacaq lobbiçiləri var.
Digər tərəfdən isə torpaq və ətraf mühit müdafiəçiləri və yerli xalqlar, ağac kəsmə, mədənçıxarma və sənaye aqrobiznes kimi ekoloji cəhətdən dağıdıcı sənayelərin istismarına qarşı ərazilərinin daha çox qorunmasını tələb edirlər.
Global Witness kimi iqlim təşkilatları tez-tez iqlim böhranı ilə mübarizə aparmaq üçün sürətli şəkildə özlərini müdafiə etmək üçün nümayəndələr göndərirlər.
Bununla belə, çox vaxt ətraf mühit fəallarının və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının tam rol oynamasına mane olan iqtisadi, hüquqi və fiziki maneələr dünya çapında mövcuddur.

Uzun müddətdir ki, qalıq yanacaqların iqlim dəyişikliyinin əsas hərəkətverici qüvvəsi olduğunun bilinməsinə baxmayaraq, əldə olunmuş yekun razılaşmada onlar çox az yer tutur. Ölkələr (bir daha) “azaldılmamış kömür enerjisinin azaldılması və səmərəsiz qalıq yanacaq subsidiyalarının mərhələli şəkildə dayandırılmasından” başqa heç bir öhdəlik götürə bilmədilər.
COP27-də Şarm Əl-Şeyxdə qalıq yanacaq sənayesinin böyük iştirakı nəzərə alınsa da, nəticəyə təsir göstərə bilmədi.
Müsbət tərəfi odur ki, BMT rəsmilərinin güclü əks təpkisinə baxmayaraq, yekun qərarda insan hüququna təmiz, sağlam və davamlı ətraf mühitə istinad edildi.

COP28-də nə müzakirə olundu?
COP28-in gündəliyində əsas məsələ Paris Sazişində müəyyən edilmiş məqsədlərə nail olmaq üzrə irəliləyişi qiymətləndirmək üçün əsas mexanizm olan ilk Qlobal Birjanın (GST) yekunlaşdırılması idi. GST ölkələr üçün indiyə qədər öz iqlim səylərini qiymətləndirmək və mövcud iqlim fəaliyyətindəki boşluqları müəyyən etmək üçün bir fürsət oldu.
BƏƏ COP28-i indiyə qədər “ən əhatəli” etməkdən əlavə, COP28 üçün üç əlavə prioritet elan etdi:
• 2030-cu ilə qədər enerji keçidini sürətlə izləmək və emissiyaları azaltmaq;
• köhnə vədləri yerinə yetirməklə və maliyyə üzrə yeni saziş üçün çərçivə yaratmaqla iqlim maliyyə həcmini dəyişdirmək;
• təbiəti, insanları, yaşayışı və dolanışıq vasitələrini iqlim fəaliyyətinin mərkəzinə qoymaq.

BƏƏ konfransının mühüm qərarılarında biri kimi Azərbaycan COP29-un ev sahibi seçildi.

COP29-un məqsədi nədir?
COP29, sələfləri kimi, qlobal istiləşməni məhdudlaşdırmaq, iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə uyğunlaşmaq və bu fəaliyyətlər üçün maliyyəni səfərbər etmək səyləri də daxil olmaqla, UNFCCC və Paris Sazişinin məqsədlərinin irəlilədilməsinə diqqət yetirəcəkdir.
COP29-dan nə gözləmək olar?
COP29 üçün əsas “görülməli” vəzifələrdən biri maliyyə və qlobal enerji keçidinin dəyərinə diqqət yetirmək olacaq. Məsələn, Qlobal Zərər Fondunun daha çox vədlər verməyə ehtiyacı olacaq - dünya liderlərinin bir araya gəlməsi və iqlim dəyişikliyindən ən çox təsirlənən tərəflərə maliyyə yardımı təklif etməsi üçün birgə fəaliyyət nəzərdən keçiriləcək.
Azərbaycan COP dünyasına hansı yeni mərnhələni vəd edir?
ÇNL 28-in Sədrliyi və COP 29-un gələcək Sədrliyi 11-22 noyabr 2024-cü il tarixlərində Azərbaycanda, Bakıda keçiriləcək ÇNL 29-a qədər şəffaf və inklüziv prosesin təmin edilməsinə sadiqdir .

1. Azərbaycan ölkənin ekoloji davamlılığa sadiqliyini vurğulayır və iqlim dəyişikliyi problemlərinin həllində qlobal oyunçu kimi çıxış etməkdə maraqlıdır.
2. COP29-a ev sahibliyi etmək Azərbaycan üçün mühüm iqtisadi faydalar verəcək.
3. Azərbaycan qlobal müzakirə platformasına çevrilməklə qalmayaraq, sivilizasiyaların, mədəni mübadilələrin də vətəninə çevrilir.
4. İşğadlan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur rayonlarının ərazilərinin yenidənqurulması dünyanın diqqərində olacaq.
Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2024-cü il ölkəmizdə “Yaşıl dünya naminə həmrəylik İli” elan edilməsi addımı dövlətimizin düşünülmüş və gələcəyə hesablanmış siyasətinin nəticəsi kimi mühüm bir mərhələyə işarə oldu.
Azərbaycan cari ildə də yeni əməkdaşlıq formatlarının müəllifi kimi diqqətdə oldu. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dünya təcrübəsinə əsasən söylədiyi “Heç bir ölkə təcrübə mübadiləsi olmadan, səylər birləşdirilmədən təkbaşına iqtisadi tərəqqiyə nail ola bilməz” çağırışı bütün dövrlər üçün aktuallığını qoruyur, əməkdaşlığın coğrafiyasının genişləndirilməsində öz sözünü deyir. Dövlət başçısı İlham Əliyevin “Yaşıl dünya naminə hənrəylik İli” ilə bağlı Sərəncamı bütün bu məqamları özündə ehtiva edir.
Sərəncamda da qeyd edildiyi kimi, işğaldan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur, eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikası yaşıl enerji zonası elan olunub. Azad edilmiş ərazilərdə həyata keçirilən genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma prosesində ətraf mühitin qorunması prioritetdir. Həmin ərazilərdə “ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd” kimi innovativ yanaşmalar tətbiq edilir, ekosistem bərpa olunur.
Bundan əvvəl, Prezident İlham Əliyev ADA Universitetinin təşkilatçılığı ilə Şuşada ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusunda dördüncü beynəlxalq konfransda bərpaolunan enerji ilə bağlı bir sıra məqamlara da münasibət bildirib.
Dövlətimizin başçısı Avropa İttifaqının Azərbaycanı “yaşıl enerji” potensialını reallaşdırmaq istiqamətində atdığı addımları dəyərləndirdirərək Avropa Komissiyasının sədri xanım Ursula Fon der Lyayenin ötən ilin dekabrında Buxarestdə məlum imzalanma mərasimində iştirak etməsinin bunun bariz ifadəsi olduğunu söyləyib. Ölkə rəhbəri daha sonra deyib: “İstər hidro, istər külək enerjisi sahəsində həm Gürcüstanda, həm də Azərbaycanda, o cümlədən Qarabağda böyük potensial var. Artıq dediyim kimi, biz 25 qiqavat enerjini istehsal etmək məqsədilə bərpaolunan enerji sahəsində məşhur olan bir neçə əsas beynəlxalq şirkətlə müqavilə və anlaşma memorandumları imzalamışıq. Onun təxminən 500 meqavatı üçün artıq tikinti işləri gedir. 230 meqavatlıq güclərin açılışını biz bir neçə ay ərzində planlaşdırırıq. 700 meqavatdan artıq günəş və külək enerjisini biz ola bilsin, maksimum 2025-ci ilə qədər təmin edəcəyik. Qalan güclərin yaradılması plandadır. Bir sözlə, gələcəyimizin böyük üfüqləri var və biz hər zaman bir yerdə olmalıyıq”.
Qarşıda bizi Bakı öhdəlikləri ilə zəngin - COP29 mərhələsi gözləyir.
Bizim yanaşmalarımıza görə dünya bu sammitə müharibələr, gərginləşən qlobal münasibətlər kontekstində gedir. Bir çox ölkələrdə siyasi maraqlar təhlükəsizlik trendlərinə uduzmağa başlayıb.
Deməli, Bakı öhdəliklərinin birinci ana ruhu - güclü hüquqi öhdəliklər olacaq. Qəbul edilmiş qərarlara dair sərt öhdəliklər götürülməlidir və icrası üçün vacib mexanizmlər təşkil edilməlidir.
İkincisi, COP29 mütləq ekoloji sülh devizi ilə keçiriləəcək.
Üçüncüsü, bizi yaşıl öhdəliklər, yaşıl hüqquqlar dönəmi gözləyir.

Əziz Əlibəyli
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin departament rəhbəri